Vaimalō

Mei he Wikipedia
Vaimalō (kolo)

ʻOku tuʻu ʻa Vaimalō ʻi he Vahe Hihifo ʻo e motu lahi ʻo Vavaʻu pea ʻi he tafaʻaki fakahihifo ʻo e Hala Fakakavakava ka e tuʻu mai ʻa Neiafu mei hono tafaʻaki fakahahake.

Ko Vaimalō ʻoku kau ia ʻi he kolo siʻi ʻo e Vahenga Fonua Hihifo ʻo Vavaʻu. ʻI hono lau fakafonua ʻo e kakai ʻo e kolo ni fakamuimui ʻi he 2005 naʻa nau kakato ki he toko 187; naʻe toko 119 ʻa e kakai lalahi ʻi he taʻu 18 ki ʻolunga pea na ʻe toko 68 ʻa e fanau iiki ʻihe taʻu 17 ki lalo[1]. ʻOku feʻunga ʻae ngaahi ʻapi lesisita ʻoku nofoʻi ʻi he kolo ni mo e ʻapi 'e 32[2].

Ko Vaimalō na 'e toki fakahoko pe ia ko e "Kolo" ʻi he tofi fonua Fakavahe Kolo ʻa e Puleʻanga na ʻe fakahoko ʻi he ongo taʻu 1881 mo e 1914 (Fkkt: V.K.FkF.-ʻO.Kov.,1881,1914). ʻI he ki muʻa ai ko Vaimalō hono kotoa, ko e "ʻApi" meʻaʻanga pe ia ʻo e tama ʻa Finau Fisi mo Luseane ʻIfangahihifo ko Naufahu Mapilitoa. Naʻe mali ʻa Naufahu Mapilitoa mo Tulukava ʻo Taoa ʻo ʻi ai ʻe na tama, ko e tamasiʻi naʻa na fakahingoa ko Avala-ʻae-tau. ʻI he pekia atu ʻa Naufahu Mapilitoa naʻe hoko atu ho no nofoʻi ʻo Vaimalō ʻe hono foha mo hona kainga.

Naʻe mali ʻa Avalaʻaetau mo ʻAlilia Funakitoutai ʻo na fanauʻi ʻa e toko fā;

  1. Tevita Taʻofi-kae-tau Tapueluelu
  2. Lesieli Afuhaʻapai
  3. Lavinia Sialehaehae
  4. Salesi Mataele-ʻo-Haʻamea

Ko Tevita Taʻofikaetau Tapueluelu naʻe fakanofo ia ʻe he ʻEne ʻAfio Siaosi Tāufaʻāhau Tupou 1 ke hoko ia ko e fuofua ʻOfisa Kolo ʻo Neiafu kotoa. Naʻe hiki leva ʻa Tapueluelu mei Vaimalō ʻo nofo Neiafu pea ne fakahingoa ʻa hono meʻa ʻanga ʻi Neiafu ko Sailoame pea ʻoku kei nofo tuku fakaholo pe ai ʻa hono hako ʻo aʻu mai ki he kuonga ni. Ko Lesieli Afuhaʻapai naʻe mavahe mo ia mei Vaimalō ko 'e ne takai fala ki he tama ko Siaosi ʻUlukivaiola Tuita.

ʻI he mavahe ko ʻeni ʻa e ongo tamaiki lalahi, naʻe vahe ua leva ʻe Lavinia Sialehaehae mo Salesi Mataeleʻohaʻamea ʻa Vaimalō. Naʻe maʻu ʻe Lavinia ʻa e mata fanga ki tahi hono kotoa pea naʻa ne fakahingoa ʻa hono ʻapi ko Muileleu. Naʻe maʻu leva ʻe Salesi ʻa e konga fakaloto fonua kotoa ʻo Vaimalō, pea naʻa ne fakahingoa ʻa hono ʻapi ko Mohemolanga. Ko Lavinia Sialehaehae naʻe paʻa pea naʻe hala ia ha hako. Ko Salesi Mataele-ʻo-Haʻamea naʻe mali ia mo Lavinia mei Faleloa, Haʻapai, ʻo na fanauʻi ʻa e tamasiʻi pea na fakahingoa ia ko Salesi Kato-ki-moʻunga Tuʻipulotu. ʻI he pekia atu pe ʻa Lavinia Sialehaehae, na ʻe hiki atu leva ʻa Salesi Kato-ki-moʻunga Tuʻipulotu ia ʻo ne nofoʻi ʻa Muileleu, pea foaki ʻe ia ʻa Mohemolanga ki he taha ʻa hono kāinga. Ko e hako mo e kāinga kotoa ʻeni ʻo Salesi Mataele-ʻo-Haʻamea ʻoku nau kei nofoʻi ʻa Vaimalō ʻi he kuonga ni. ʻOku toe ʻi ai foki mo e kāinga ʻa ʻe ne Kui ko Naufahu Mapilitoa kuo nau maʻu ʻapi ʻi Vaimalō mei Niuē, Fisi, Haʻamoa, mo e ʻotu Solomone.

Ko e hingoa fakatenetene ʻo Vaimalō ko Funga Mapitoa. Ko Funga Mapitoa ko e hingoa ia ʻo e fuʻu maka lahi ʻoku tuʻu ʻi tahi mavahe siʻi pe mei he ngataʻanga fonua ʻo Muileleu na ʻe fakahingoa ʻe he tuʻi ko Siaosi Tupou I ko e fakamanatu ʻo Naufahu Mapilitoa.

Ko Vaimalō ko e tofiʻa ia ʻo e Puleʻanga. Ko e ongo motu siʻisiʻi ki he tongahihifo ʻoku ui ko Koloʻuta (18.637° S 174.009° W) mo Kolotahi (18.638° S 174.011° W). Ko e ongo motu ko e tafatofiʻa ʻo Veikune mo Tupoutoʻa.

Tataku[fatuʻi vahe | edit source]

Latitute longitute: 18°634 tonga 174°005 hihifo

  1. (2005 Senisā L.K.FkS.: Vahenga Hihifo-ʻO.Kov.,2005)
  2. (Fkkt: ʻA.L.FkP.-ʻO.Kov.,2005)

English translation available: Go