Siasi Uesiliana Tauʻatāina ʻo Tonga
Ko e Siasi Uēsiliana Tauʻatāina ʻo Tonga (Faka-Pilitānia: Free Wesleyan Church of Tonga), ko e tefito'i fungavaka ia 'o e Lotu Metotisi 'i Tonga. Ko e lahi taha ia ʻi he ngaahi fungavaka 'o e Lotu 'i he fonua, pea 'oku tu'unga ai hono fa'a ma'uhala'aki 'o pehē ko e siasi fakafonua ia. Ko hono tupu'anga 'oku lau mei hono fakatū'uta ki Tonga 'a e Lotu Tahisi, pe 'oku 'iloa ko e Lotu L.M.S., kae pehē foki ki he ngāue fakamisinale 'a e Kautaha Ngāue Uēsiliana Metotisi, 'a ia kuo tauhingoa ki ai 'a e Siasi he ngaahi 'aho ni. Talu mei hono fakatū'uta 'a e Lotu ki he 'Otu Tonga mo e kaukaua 'a e fekau'aki 'a e Siasi mo Fale Lahi, pea kuo hoko ai 'a e hou'eiki mei he Fale 'o Tupou ko e kau lotufehu'i tu'ukimu'a 'i he Siasi.
Hisitōlia
[fatuʻi vahe | edit source]Ko hono Tupu'anga
[fatuʻi vahe | edit source]Na'e tupu 'a e Siasi Uēsiliana Tau'atāina 'o Tonga mei hono fakataha'i 'a e mu'aki Siasi 'o Tonga Tau'atāina, pe Siasi Tau'atāina (Faka-Pilitānia: Free Church of Tonga), mo e toetoenga 'o e Siasi Uēsiliana Metotisi (Faka-Pilitānia: Wesleyan Methodist Church) 'a ē na'e kei fekau'aki kakato mo e Siasi Metotisi 'o 'Aositelēsia (Faka-Pilitānia: Methodist Church of Australasia). 'I he te'eki ke hokosia 'a e ngaahi maa'imoa liukava 'a Kingi Siaosi Tupou II 'i he ta'u 1898, na'e ui 'a e siasi fakafonua ko e Jiaji Ueseliana Tauataina o Toga (Faka-Pilitānia: Free Wesleyan Church of Toga, pe ko e Wesleyan Free Church of Toga).
'I he ta'u 1924, na'e mā'anu 'a e maa'imoa 'a e Ta'ahine ko Kuini Sālote Tupou III ke fakataha'i 'a e Siasi Tau'atāina, 'a ia ne tanupou 'e he 'Uluaki Fā, mo e Siasi Uēsiliana ('a ē na'e takua 'e he Kau Tau'atāina ko e Jiaji Fakaogo). Kae pango he na'e holomomoko 'a e fekau'aki 'a e ni'ihi he ongo siasi, he na'e kei laumālie lelei pē 'akinautolu na'e kau ki he fu'u Fakatamaki 'o e vaa'i ta'u 1885-1887.
Ko e Fu'u Femotumotuhi Faka-Uēsiliana & Fakatamaki 'o e vaa'i tau 1885-1887
[fatuʻi vahe | edit source]Na'e tupu 'a e Fakatamaki mei he femotumotuhi 'a e vā 'o Tupou (na'e tu'unga lahi eni 'i he ngaahi fale'i na'e fai 'e Misa Peka, ko e faifekau misinale mālōlō 'o e Siasi Uēsiliana mo Palēmia-lolotonga he taimi ko ia) mo e Konifelenisi 'o e Siasi Uēsiliana 'i Niu Saute Uēlesi, koe'uhi ko e finangalo 'a 'Ene 'Afio ke tau'atāina kakato 'a e Lotu 'i Tonga mei he mafai 'o e kau faifekau papālangi. Na'e tu'utu'uni leva ki he Kau Uēsiliana kotoa pē 'i Tonga ke nau tafuli mei he Siasi Uēsiliana kae hū 'o kau ki he Siasi Tau'atāina 'o Tonga. Na'e kamata foki mo hono fakatanga'i fefeka 'e he kau taki 'o e Pule'anga Tonga mo e Siasi Tau'atāina 'a e si'i kāinga Uēsiliana na'anau kei pikitai ki he mu'aki Siasi Metotisi, pea na'e tupu mei he ngaahi a'usia ko eni 'a hono fatu 'e Tōketā Moulitoni 'a e ngaahi himi Uēsiliana 'iloa mo fakalaumālie 'a ia kuo nau hoko ko e fakahā'anga 'o e fekau'aki fakalaumālie 'ani fungavaka kehekehe 'o e Lotu 'i Tonga.
Ko e Nga'unu Atu ki hono Fakatahataha'i 'a e Ongo Siasi
[fatuʻi vahe | edit source]Na'e fakatokanga'i 'e he Pikopō Misinale 'o e Siasi Faka-'Ingilani 'o Tonga, 'a Misa Uīlisi, 'a e faka'a'au ke matolo atu 'a e lau-siasi mo e fakavahavaha'a-lotu he ta'u 1908, lolotonga ia 'ene fakataha mo e Faifekau Sea 'o e Siasi Uēsiliana, 'a Misa Peesi, mo e Palesiteni 'o e Siasi Tau'atāina, 'a Misa Uatekini, ke nau tu'u fakataha 'o fakafepaki'i 'a e Pule'anga Tonga 'o tu'unga 'i he ngaahi ongoongo na'e pavaki 'o kau ki he faihala 'a e kau taki 'o e fonua he taimi ko ia.
Neongo na'e ai ha ni'ihi na'anau talatō ki he feinga fakatahataha-lotu 'a e kau takilotu Uēsiliana mo Tau'atāina, ka na'e mā'anu lelei pē 'a e ngaahi feinga fakalelei, pea toki fakaa'u 'a e vīsoné ni 'e he Konifelenisi Kakato 'o e Siasi Tau'atāina 'i Mē, 1924, 'i he'enau tali lelei ke fai 'a hono toe fakataha'i 'o e Ongo Siasi pea fili ai mo e Palesiteni fo'ou, ko e faifekau Tau'atāina na'a ne ngāue fakamisinale ki Ha'amoa ko Setaleki Manu. Na'e tu'ukimu'a 'a Misa Uatekini 'i he ni'ihi na'a nau ta'eloto ki he ngaahi nga'unu ko eni, pea na'a ne mavahe ai mo e vahe ono 'e taha 'o e Siasi Tau'atāina 'o nau fokotu'u 'a e Siasi 'o Tonga Tau'atāina, ko e hingoa ia na'e liliu ki ai 'a e mu'aki Siasi Uesiliana Tau'atāina 'o Tonga 'e Tupou II lolotonga 'a 'ene ngaahi maa'imoa fakalao mo fakasōsiale na'e fakahoko 'i he ta'u 1898.
Na'e iku hū ki tu'a 'a Misa Uatekini, ko e Palesiteni-mālōlō, mei he fakataha 'a e Konifelenisi, fakataha mo ha kau mātu'a faifekau 'e toko uofulu-ma-fitu nai na'anau fu'u mamahi'i 'a e tangata'eiki, pea kau ai 'a e faifekau ko Paula Fonua na'a ne lolotonga faifekau-pule 'i he Siasi Tau'atāina 'o Neiafu he taimi ko ia. Na'e loto taha foki 'a e hou'eiki mēmipa 'o e Konifelenisi Kakato ke fakafoki 'a e hingoa 'o e Siasi ki he Siasi Uesiliana Tau'atāina 'o Tonga (SUTT), 'a ia na'e fakahuafa 'aki 'e he 'Uluaki Faá hili hono fokotu'u 'i he ta'u 1885.
Ko e Ni'ihi na'a nau hoko atu he Siasi 'o Tonga Tau'atāina
[fatuʻi vahe | edit source]Na'e tu'utu'uni ai 'e he Kōmiti Le'ole'o 'o e ni'ihi na'a nau fie hoko atu 'i he Siasi 'o Tonga Tau'atāina (STT) ke monomono 'enau konisitūtone 'aki hono to'o faka'aufuli hano toe lave'i 'a e hingoa "Uesiliana", pea ke tapui ha toe fengāue'aki mo e SUTT pe ha toe siasi fka-Uesiliana 'i māmani. Na'a nau fakatangi foki ki he Siasi Palesipita 'o Niu Sila ke fekau'i hifo ha faifekau misinale ki Tonga ke ne hoko ko e Palesiteni fo'ou 'o e STT, 'o fetongi'i 'a Misa Uatekini kuo ne tōtau. Na'e ma'u 'e he STT 'a e faifekau Palesipita ko Misa Kēkane (Robert Gordon-Kirgan) ke ne hoko ko e Palesiteni, pea 'i he kamata 'ene ngāue 'i Tonga, na'e fepaki lahi ai 'a Misa Kēkane mo e kau mēmipa ni'ihi 'o e STT koe'uhi ko 'ene lau 'o pehē ke taliui 'a e hou'eiki 'o e Siasi ki he Palesiteni pea ke 'aotita'i 'a e pā'anga hū-mai mo e hū-atu 'a e Siasi ke maau (na'e anga 'aki 'e he hou'eiki ni'ihi 'a e nō pā'anga fakamo'ua mei he Siasi). Na'e iku 'o mavahe atu 'a e 'eiki nōpele ko Fīnau 'Ulukālala (Siaosi Fīnau Mīsini) mo ha ni'ihi 'o e kau faifekau STT 'o nau fokotu'u 'a e Siasi 'o Tonga ('a ia 'oku 'iloa ko e "Siasi Tonga Hou'eiki") 'i he ta'u 1929. Na'e a'u ki ha taimi kuo 'ikai kei kātekina 'e he kakai 'o e Siasi 'a e founga pule 'a Misa Kēkane. Fe'unga tonu mo e tu'ia 'a 'ene mahaki tauhi, na'e fakafisi leva 'a Misa Kēkane mei he lakanga Palesiteni 'o e STT 'i he ta'u 1934 pea nau foki atu mo hono ki'i fāmili ki Niu Sila. Na'e toe fili fo'ou leva 'e he Konifelenisi 'o e STT 'a e fetongi 'o Misa Kēkane, pea na'e ma'u ia 'e Paula Fonua, 'a ia ko hono hako eni kuo tauma'u ai 'a e lakanga Palesiteni 'o e STT he ngaahi 'ahó ni.
Ko e Kau Taki
[fatuʻi vahe | edit source]'I he Lolotonga
[fatuʻi vahe | edit source]Ko e 'Eiki Palesiteni lolotonga 'o e Siasi ko Ffk. Tkt. Tevita Koloa'ia Havea, pea ko e Tangata'eiki Sekelitali Lahi ko Ffk. 'Alifeleti 'Atiola. Na'e fakatou fili mo fakanofo kinaua ki hona lakanga 'e he fakataha 'o e Konifelenisi Kakato ko hono Hivangofulu-ma-Fitu, 'a ia na'e fakahoko ki 'Eua mei he 'aho 21 ki he 'aho 26 'o Siune, 2021. Ko hono ui 'a e kau faifekau ki honau ngaahi potungāue, 'o tatau pē ki he ngaahi siasi fakakolo, ngaahi vāhenga, ngaahi vahefonua, ngaahi ako'anga mo e ngaahi 'ōfisi, 'oku fai ia 'e he Palesiteni pea fakapapau ki ai 'e he Konifelenisi Kakato, ko e sino'i pule mā'olunga taha ia 'i he Siasi.
'Oku hā atu 'i lalo 'a e lisi 'o kinautolu kuo ui ki he lakanga ko e Faifekau-Sea & Faifekau-Pule 'o e Ngaahi Vahefonua 'o fakatatau ki he Tu'utu'uni Fehikitaki 'a e Konifelenisi Kakato ko hono Hivangofulu-ma-Valu, 2022.
| Faifekau Sea | Faifekau Pule | Vahefonua |
|---|---|---|
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | Ffk. Msa. Pōhiva Loto'āhea | Tongatapu |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | Ffk. Msa. Samisoni P. Halahala | 'Eua |
| Ffk. Msi. Sela Taufatofua-Manu | Ffk. Msa. S. Koloti Ma'u | Ha'apai |
| Ffk. Msa. Tu'ipulotu Faletau | Ffk. Msa. Liuaki Fungalei | Vava'u |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | Ffk. Msa. Feleti Vaka'uta | Niua Fo'ou |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | Ffk. Msa. Tu'alongo Lolohea | Niua Toputapu |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | Ffk. Msa. M. Lataimuli 'Atiola | 'Aotealoa/ Niu Sila |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | 'Eiki Palesiteni (Le'ole'o - Ffk. Msa. Sione 'Ale) | 'Aositelēlia |
| 'Eiki Palesiteni/ Sekelitali Lahi | 'Eiki Palesiteni (Le'ole'o - Ffk. Msa. Sāmate Ikavuka) | Ngaahi Vāhenga Fakatahataha 'o 'Amelika/ 'Unaite Sētete |
'Oku hā atu 'i lalo 'a e lisi 'o kinautolu kuo ui ki he lakanga ko e Faifekau/ Tauhi Fakalaumālie 'o e Ngaahi Potungāue mo e Ngaahi Kāingalotu 'i Muli, 'o fakatatau ki he Tu'utu'uni Fehikitaki 'a e Konifelenisi Kakato ko hono Hivangofulu-ma-Fitu, 2021.
| Faifekau/ Tauhi Fakalaumālie | Kāingalotu | Fonua |
|---|---|---|
| Ffk. Msa. Manuokafoa Tu'ipulotu (F/Ak.) | Kāingalotu 'i Uēlesi | Pule'anga Fakatu'i Fakatahataha 'o Pilitānia Lahi mo 'Aealani-ki-Tokelau |
| Ffk. Msa. Filise Kafu | Kāingalotu 'i Savana-Lomoloma | Fisi |
| Ffk. Msa. 'Osaiasi V. Takeifanga | Kāingalotu 'i Tōkiō | Siapani |
Ko e Lakanga Palesiteni
[fatuʻi vahe | edit source]Ko e 'Eiki Palesiteni 'o e Siasi 'oku ne tatau mo ha Pēteliaki pe Palaimeta 'i he ngaahi siasi ouau-mā'olunga (hangē ko e Siasi 'Ingilani pe Siasi Katolika); 'oku 'a'ana ke pule mo fai tu'utu'uni ki he ngaahi ngāue 'a e Siasi, pea mo sea 'i hono ngaahi fakataha'anga, mo kouna hono kau faifekau, mo tauhi fakalūkufua 'a kinautolu kotoa pē 'oku kau ki he Fekau'aki 'o e Siasi 'i Tonga. 'Oku fili fo'ou 'a e Palesiteni 'i he ngaahi fakataha fakata'u 'a e Konifelenisi Kakato. Ko e tokotaha 'oku ne hokosi fo'ou 'a e lakanga Palesiteni kuo pau ke fakanofo ia 'e He'ene 'Afio, ko e Tu'i 'o Tonga, 'o fakatatau ki he lau 'a e Konisitūtone mo e Ngaahi Lao 'a e Siasi. Ka faifai ange 'o pekia, pe fakafisi, pe fakahifo, pe mālōlō tāuma'u 'a e Palesiteni-lolotonga 'i he vaha'a ta'u fakakonifelenisi, 'e hoko hake leva 'a e Palesiteni ne toki mālōlō mei hono lakanga 'o fetongi ia kae 'oua kuo fili ha tokotaha fo'ou 'e he Konifelenisi Kakato. Neongo ko e lōloa 'o e teemi fakapalesiteni ko e ta'u 'e taha, ka 'oku anga maheni 'aki 'e he Konifelenisi Kakato hono toutou fili 'a e tokotaha tatau - kapau kuo fakafiemālie 'a 'ene tō'onga mo'ui, akonaki mo e ngāue - hokohoko ta'u kae 'oua kuo ne 'ausia 'a e ta'u penisoni (ko e ta'u 70).
'Oku hā atu 'i lalo 'a e lisi 'o kinautolu kuo nau hokosi 'a e lakanga ko e Palesiteni 'o e Siasi.
| Palesiteni | Ta'u na'a ne ngāue ai |
|---|---|
| Ffk. Msa. Uatekini (J. B. Watkin) (mu'aki Siasi Tau'atāina) | 1885 - 1924 |
| Ffk. Msa. Setaleki Manu | 1924 - 25 |
| Ffk. Msa. Peesi (R. C. G. Page) | 1925 - 46 |
| Ffk. Msa. Mākei (A. E. MacKay) | 1946 - 56 |
| Ffk. Msa. Utiketi (R. Woodgate) | 1956 - 61 |
| Ffk. Msa. Sēkomi (H. B. Secomb) | 1961 - 63 |
| Ffk. Msa. Hālisi (G. G. Harris) | 1963 - 69 |
| Ffk. Msa. Kutalami (J. J. Gooderham) | 1969 - 71 |
| Ffk. Tkt. S. 'Amanaki Havea | 1971 - 77; 1982–92 |
| Ffk. Tkt. U. Huluholo Mo'ungaloa | 1977 - 82 |
| Ffk. Msa. S. Lepa-'i-Hakau-Tapu To'a | 1992 - 93 |
| Ffk. Msa. Lōpeti Taufa | 1993 - 98 |
| Ffk. Tkt. 'Alifaleti M. Mone | 1998 - 2009 |
| Ffk. Tkt. F. P. 'Ahio | 2009 - 2021 |
| Ffk. Tkt. Tevita K. Havea | 2021 - Lolotonga |
Tataku
[fatuʻi vahe | edit source]https://web.archive.org/web/20070713011202/http://www.tonga-now.to/Article.aspx?Mode=1&ID=3292